آیا عصمت با اختیار منافات دارد ؟

  

آیا عصمت با اختیار منافات دارد ؟ 

الف. عصمت چیست؟

عصمت عبارت است از ملکه یا صفتی در فرد معصوم که وی را از انجام هرگونه گناه باز می‎دارد، یعنی با داشتن چنین حالت و صفتی برای انجام گناه، انگیزه‎ای در او پدید نمی‎آید. و در نتیجه مرتکب گناه نمی‎شود.

ب. اختیار چیست؟  

اختیار حالت یا صفتی است در فاعل که به سبب آن «فعل» و «ترک» را تصور کرده و پس از یک رشته محاسبات و ملاحظات یکی از دو طرف را بر می‎گزیند، یعنی یا فعل را انجام می‎دهد یا آن را ترک می‎کند، و به گفتة مولوی:
این که گویی این کنم یا آن کنم                  خود دلیل اختیار است ای صَنَم  

این نکته را نیز باید در نظر داشته باشیم که پس از انتخاب فعل یا ترک و ارادة قطعی نسبت به آن، طرف گزیده شده از حالت تردید و امکان خارج شده و به سرحد لزوم و حتمیت می‎رسد تا آن جا که در آن شرایط، طرف دیگر، امکان ظهور و بروز پیدا نمی‎کند، لیکن این حتمیت و لزوم، نتیجة اختیار و ناشی از آن است، و به همین دلیل با اختیاری بودن «فعل» منافات ندارد.

ج. منشأ عصمت چیست؟

اکنون باید دید منشأ عصمت چیست، و آیا منشأ و سبب آن با اختیار منافات دارد یا نه؟
به طور کلی، منشأ و سبب عصمت دو چیز است:  

1. معرفت روشن و عمیق نسبت به خدا، و شیفته و مجذوب شدن به کمال و جمال مطلق الهی.
زیرا این‎گونه معرفت و عشق باعث می‎شود که فرد رضایت خدا را بر خشنودی خود و ارتکاب گناه، برگزیند، چرا که معصوم، غرق دریای جمال و کمال خداوند است، و روشن است که شناخت و شیفتگی او به خدا، با انجام کاری که برخلاف رضای حق باشد، سازگار نیست.
برای نمونه، دانش‎آموزی را در نظر بگیرد که به دلیل فضایل علمی و عملی استاد خویش، سخت شیفتة او شده و به او محبت و ارادت می‎ورزد، و به اصطلاح رابطة میان او و استادش، رابطة مرید و مراد است. اگر استاد، این دانش‎آموز را از انجام کار ناروایی نهی کند یا انجام کار پسندیده‎ای را از او بخواهد، در این صورت اگر اطاعت از استاد برای او دشوار بوده و با تمایلات مادی او سازگار نباشد، این دانش‎آموز، در دو راهی اطاعت از استاد و سرپیچی از فرمان وی قرار می‎گیرد، ولی چون فرض این است که رضایت خاطر استاد را بر هر چیز دیگر ترجیح می‎دهد، اطاعت را بر معصیت برمی‎گزیند. یعنی با شناختی که وی از استاد خود دارد، و عشق و ارادتی که به او می‎ورزد، او را از انجام گناه باز می‎دارد، و همین اطاعت سبب عصمت وی می‎گردد.
آیا آن دانش‎آموز، با سایر دانش‎آموزان، از نظر اصل آفرینش متفاوت است؟ و آیا در ترک گناه و اطاعت از استاد مجبور بوده است؟ قطعاً پاسخ منفی است.
زیرا صدور گناه در اصل برای وی ممتنع نبوده، بلکه حالت خودداری از گناه، پس از حالت تردید و امکان در نظر او، به مرحلة قطع و امتناع رسیده است. و این قطعیت و امتناع ناشی از اراده و اختیار خود اوست که پس از تصور گناه و انجام یک رشته محاسبات و ملاحظات، به دست آمده است. و اختیار، حقیقتی جز این ندارد.
2. علم و آگاهی قطعی و کامل از نتایج اطاعت و عواقب گناه. با وجود چنین علم و آگاهی، دیگر فرد معصوم نسبت به لذت‎های موقت و گذرا که از طریق گناه برای او حاصل می‎شود، میل و رغبتی نخواهد داشت، و در نتیجه «طاعت» را بر «معصیت» ترجیح می‎دهد. و در نتیجه صدور گناه که در آغاز بر او «ممکن» بود، «ممتنع» خواهد شد.
برای مثال، فردی را در نظر بگیرید که به دلیل پاره‎ای اغراض مادی و شیطانی می‎خواهد دست به دزدی بزند، ولی اطمینان دارد که پس از انجام این کار توسط نیروی انتظامی دستگیر، و تحویل دادگاه می‎شود، و قاضی نیز دستور بریدن دست وی را صادر خواهد کرد، و از آن پس نیز او در جامعه به عنوان یک دزد شناخته می‎شود، یعنی هم دست خود و هم حیثیت و اعتبار اجتماعی خویش را از دست می‎دهد.
این شخص، با وجود چنین پیش آگاهی روشن و اطمینان نسبت به عواقب وخیم دزدی، انگیزه‎ای برای انجام چنین کاری نخواهد داشت، و در نتیجه نسبت به این گناه بی‎تمایل می‎شود. بنابراین، در مواردی که کسی دست به دزدی می‎زند به سبب آن است که علم و اطمینان کامل هم جانبه نسبت به عواقب آن ندارد، یعنی احتمال می‎دهد که:
1. اصلاً کسی از کار او باخبر نشود.
2. یا بتواند فرار کند و دستگیر نشود.
3. یا در دادگاه خود را تبرئه کند.
4. یا از طریق دادن رشوه خود را نجات دهد.
نتیجه می‎گیریم که علم و اطمینان به پیامدهای سوء گناه، موجب عصمت می‎گردد، و در عین حال با اختیار شخص نیز منافات ندارد، زیرا این عصمت برخاسته از آگاهی به عواقب گناه و انجام یک رشته محاسبات و ملاحظات حاصل شده است. و اختیار، حقیقتی جز این ندارد.

نتیجه  

1. پیامبران الهی و دیگر معصومان نسبت به کمال و جمال الهی معرفت کامل دارند و شیفته و فریفتة کمال و جمال خدا هستند، و این معرفت و شیفتگی مانع از پیدایش انگیزه انجام گناه برای آنان است.
2. پیامبران الهی و دیگر معصومان از عواقب گناه به طور کامل آگاهند، و این آگاهی پیراسته از هر گونه شک و گمان و مانع از پیدایش انگیزه انجام گناه است.
3. علم و شناخت، در دو زمینة گذشته از مبادی و مقدمات افعال اختیاری انسان است. بنابراین، عصمت که نتیجة علم و شناخت است، از طریق اختیار به دست می‎آید و با آن منافات ندارد. 
 

http://www.rasekhoon.net