روش نگارش پیشینه و ادبیات نظری پژوهش

تعیین چارچوب نظری تحقیق :
پیشینه و ادبیات نظری پژوهش 

یکی از بخش‏های مهم تحقیق، بخش مربوط به پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ یعنی یکی از کارهای ضروری در هر پژوهشی، مطالعه منابع2 مربوط به موضوع تحقیق است؛ زیرا سرچشمه علوم را می‌توان در پیشینه آنها کاوش کرد (دمپی یر، 2006، ص 1).

تعیین چارچوب نظری تحقیق :
پیشینه و ادبیات نظری پژوهش

«پژوهش چیزی نیست که شخص می‏سازد؛ بلکه چیزی است که شخص کشف می‏کند».
«طوسی»

مقدمه

یکی از بخش‏های مهم تحقیق، بخش مربوط به پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ یعنی یکی از کارهای ضروری در هر پژوهشی، مطالعه منابع2 مربوط به موضوع تحقیق است؛ زیرا سرچشمه علوم را می‌توان در پیشینه آنها کاوش کرد (دمپی یر، 2006، ص 1).
جان دیوئی3 اعتقاد دارد مطالعه منابع، به محقق کمک می‏کند تا بینش عمیقی نسبت به جنبه‏های مختلف موضوع تحقیق پیدا کند. مطالعه منابع، باید هم از منابعی باشد که به طور مستقیم، در رابطه با موضوع تحقیق می‏باشند و هم از منابعی باشند که به صورت غیرمستقیم با آن موضوع، ارتباط دارند(دلاور، 1375، ص 182).
در این بخش این مسائل مطرح است:
الف) پیشینه تحقیق چیست؟
ب) اهمیت پیشینه تحقیق چیست؟
ج) اهداف پیشینه‌یابی تحقیق کدامند؟
د) منابع مهم پیشینه تحقیق کدامند؟
ه) روش‏های پیشینه تحقیق چه می‏باشند؟

اهمیت پیشینه کاوی در تحقیق  

یک پژوهش‌گر، قبل از انجام تحقیق و بعد از انتخاب موضوع و تدوین عنوان و قبل از نگارش طرح تحقیق، نیاز دارد که با مراجعه به مدارک و اسناد، پیرامون موضوع و مسئله‏ای که برای تحقیق انتخاب کرده است، آگاهی خود را گسترش دهد؛ تا بتواند در پرتو اطلاعات به دست آمده، مسئله تحقیق و متغیر‏های خود را دوباره تعریف و معین کند و کرانه‏های آنها را مشخص سازد. این امر به او کمک می‏کند تا تحقیقات خود را در راستای مجموعه پژوهش‏های هم خانواده قرار دهد و آن را با دستاوردهای تحقیقاتی دیگران هماهنگ کند. 

هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق، عبارت است از:1. برقراری ارتباط منطقی4 میان اطلاعات پژوهش‏های قبلی با مسئله تحقیق.
2. دست‌یابی به چارچوب نظری و یا تجربی5 برای مسئله تحقیق.
3. آشنایی با روش‏های تحقیق مورد استفاده در پژوهش‏های گذشته. 

بهتر است که این بخش، با ارائه خلاصه‏ای که در بر گیرنده نکات مهمّی8 است، پایان گیرد. بررسی پیشینه تحقیق، توانایی محقق را در انتخاب اطلاعات مهم و ارتباط آنها با یافته‏های تحقیق، نشان می‏دهد و چارچوبی برای اجرای تحقیق، فراهم می‏آورد(بازرگان و دیگران، 1376، ص 322). باید توجه کرد که در ادبیات موضوع، آخرین دستاوردهای علمی، ‏پیرامون مسئله، بررسی می‏شوند و در پیشینه تحقیق، تحقیقات مشابه، مورد بررسی قرار می‏گیرند.
با توجه به این که در تدوین نهایی پایان نامه، فصل دوم به مروری بر ادبیات و پیشینه موضوع اختصاص می‏یابد در طرح‌های مقاله قبل، جایگاه آن را ملاحظه کنید.

پیشینه تحقیق که در بسیاری از موارد، تحت عنوان «ادبیات تحقیق» و «سابقه تحقیق» از آن یاد می‏شود، به تمام منابعی گفته می‌شود که با موضوع مورد بررسی و هدف‌های آن، ارتباط دارند و محقق به آنها مراجعه می‏کند. ، تفکر انسان، پدیده‌ای تکاملی است و اندیشه‏های هر نسل، بر مبنای اندیشه‏های نسل‌های قبلی، شکل می‏گیرند. از این رو، فکرهای پژوهشی محققان، حتی در مواردی خود توجه ندارند، از تفکرات علمی ‏مطالعات قبلی به وجود می‏آیند و توجه به این مطالعات پیشینه، به پژوهش مورد نظر، جنبه تکمیلی بخشیده، آن را  با کوشش‌های قبلی، پیوند می‏دهد.
درباره اهمیت پیشینه، همین اندازه کافی است که از روی تعداد پیشینه‏هایی که محقق به آنها مراجعه می‏کند، می‏توان به مطالعات زمینه و نیز تأمل او درباره موضوع مورد بررسی، پی برد. چه بسیار پژوهش‌هایی که اگر به حد کافی به بررسی‏های پیشینه مراجعه می‏کردند، دیگر لزومی ‏برای انجام آنها پیدا نمی‏شد. محققانی می‏توانند پیشینه‏های مناسب برای تحقیق خود پیدا کنند که مسئله تحقیق را به خوبی مطالعه کرده باشند. 

هدف‌های مطالعه منابع مربوط به موضوع

1. تعیین دقیق متغیرهای اساسی
متغیرهای اساسی، متغیرهایی هستند که پژوهش‌گر علاقه‌مند است روابط میان آنها را در تحقیق، مورد بررسی قرار داده، تبیین کند. با مطالعه منابع، می‏توان هم به متغیرهای اساسی در تحقیق پی برد و هم سایر متغیر‏هایی را که احتمال ارتباط آنها وجود دارد، شناسایی کرد.
2. تشخیص آن چه انجام شده و آن چه باید انجام شود
مطالعه منابع، به محقق کمک می‏کند تا دریابد تا کنون چه کارهایی انجام شده و چه کارهایی باید دنبال شود یا آن که چه کارهایی ناتمام مانده که باید کامل شوند.
ضمن این که مطالعه منابع، می‏تواند به عنوان نقطه شروع کار محققان مطرح باشد و در واقع، کار محققان، توسعه کارهای گذشتگان است. همچنین محقق می‏تواند اولویت انتخاب موضوع را مشخص کند. یا حتی جنبه‏های مختلفی از یک موضوع را که لازم است مورد تحقیق قرار گیرد، روشن کند
 4. مقایسه نتایج تحقیقات انجام شده با فرضیه‏های تحقیقمطالعه منابع، می‏تواند به عنوان یک منبع خوب برای ارزش‌یابی فرضیه‏ها12 باشد.

همچنین از دیگر هدف‌های پیشینه‌یابی در تحقیق، امور زیر می‌باشند:
الف) ارتباط دادن تحقیق با مطالعاتی که در همان زمینه توسط دیگران انجام یافته است؛ زیرا از این طریق، مطالعه پژوهشی از وضعیت انتزاعی بیرون آمده، نسبت به پژوهش‌های موجود در همان زمینه، جنبه تکمیلی پیدا می‏کند و به عبارت دیگر، تحقیق با تلاش‌های علمی‏ دیگر، پیوند حاصل می‏کند.
ب) از طریق مراجعه به پیشینه‏های قبلی، می‏توان به جنبه‏هایی که پژوهش‌های قبلی به آنها توجه نکرده‌اند، توجه داشت و جنبه نوآوری و تکاملی پژوهش را رعایت کرد.
ج) استفاده از روش‌های موفق پژوهش‌های قبلی و پرهیز از تکرار شکست‌های گذشته.
د) پرهیز از دوباره کاری و تکرار تحقیق‏های قبلی.
و) برخورداری از یافته‏های پژوهش‌های قبلی در همان زمینه (بیانی، 1378، ص 12).

منابع مربوط به پیشینه تحقیق

از منابع مربوط به پیشینه تحقیق، می‏توان به امور زیر اشاره کرد:
1. اطلاعات موجود در بانک‌های اطلاعاتی.
2. تألیف‏ها، ترجمه‏ها و مقاله‏های مربوط به موضوع مورد بررسی.
3. پایان‌نامه‏های مربوط به موضوع مورد بررسی.
4. نظریه‏های موجود در زمینه موضوع مطالعه.
5. سالنامه‏های مراکز تحقیقاتی و فرهنگی، مانند یونسکو.
6. تجربه‏های صاحب‌نظران.
7. سایت‏های اینترنتی و استفاده از موتورهای جست‌جوگر(دلاور، 1383، ص 92). 

روش‌های پیشینه‌یابی

متداول‌ترین روش در پیشینه‌یابی پژوهش، آن است که کلیدواژه‏های موضوع مورد بررسی را استخراج کرده، آنها را به بانک‌های اطلاعاتی بدهیم؛ تا از مطالعاتی که پیش از آن درباره موضوع مورد نظر به عمل آمده و در شبکه موجود است، اطلاع حاصل کنیم. همچنین با مراجعه به فهرست منابع کتاب‌های مرتبط با موضوع مورد بررسی، می‏توان از مطالعات متعدد قبلی در این موضوع آگاه شد.

پس از پیدا کردن منابع و استخراج مطالبی از آنها که با مطالعه مورد نظر ارتباط پیدا می‏کنند، به طور معمول، آنها را بر روی فیش‌های مخصوص یادداشت می‏کنیم و در بالای همان فیش، مشخصات کتاب یا مقاله را مطابق اصول فهرست نویسی، درج می‏کنیم.
در استناد به منابع، می‏توان جملات آن را به طور مستقیم و با نقل قول ذکر کرد. البته باید در نظر داشت که نقل قول عبارات، در داخل گیومه آورده می‏شود. در مراجعه به منابع، محقق وظیفه دارد که اعتبار داخلی و خارجی آنها را مورد نظر قرار دهد و از استناد به منابع غیرمعتبر و ضعیف و یا منابعی که به محقق، کمکی نمی‌کنند، خودداری کند. 

منابع اطلاعاتی برای بررسی پیشینه تحقیق

منابع اطلاعاتی تحقیق، به دو دسته زیر تقسیم می‏شود: 1. منابع دست اول13. 2. منابع دست دوم14. منابع دست اول، مطالعات و نوشته‏های اولیه یک نظریه‌پرداز، محقق یا شاهد زنده در یک واقعه است. منابع دست اول، حاوی تمام گزارش‌های تحقیق یک نظریه یا بیانات یک ناظر است و به این دلیل مفصل و در بعضی موارد، خیلی فنی است. از جمله منابع دست اول، مطالعات تجربی منتشر شده در مجله‏ها یا در نظام‏های بازیابی اطلاعات، تک نگاری‏های اندیشمندانه، گزارش‏های تحقیقی و برخی پایان‌نامه‏هاست.
منابع دست دوم هم نهاده15 ادبیات نظری و تجربی قبلی است. از جمله این گونه منابع، کتاب‏ها، مقاله‏های منتشر شده در دایره المعارف‌ها و مقاله‏هایی است که وضع دانش موجود را درباره یک موضوع، از طریق خلاصه کردن تحقیقات اصلی، ارزیابی می‏کند. همچنین یک کتاب درسی که در زمینه‏ای علمی ‏به بسیاری از منابع دست اول - در یک چارچوب واحد - وحدت می‏بخشد همچنین یک منبع دست دوم است. منبع اطلاعاتی دست دوم، یک دید کلی درباره مطلب، فراهم می‏آورد. گر چه در بررسی پیشینه تأکید می‏شود که در حد امکان، از منابع دست اول استفاده شود، ولی منابع دست دوم هم می‏توانند مفید واقع شوند. به طور مثال، منابع تحقیقات روان‌شناسی و علوم تربیتی را می‏توان به سه دسته کلی زیر تقسیم کرد:
الف) منابع انتشار یافته در ایران.
ب) سایر منابع خارجی.
ج) سایت‏های اینترنتی داخلی و خارجی.  

فرآیند بررسی پیشینه تحقیق

به منظور بررسی تحقیقات قبلی و تدوین پیشینه تحقیق، باید منابع اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق، جایابی شده، مورد تحلیل قرار گیرند. برای این منظور، پژوهش‌گر باید مراحل زیر را که در شکل قبل نشان داده شده طی کند:
1. مشخص کردن واژگان کلیدی مرتبط با مسئله تحقیق؛ کلیدواژگان، همان توصیف‌گر‏های مسئله تحقیق است. برای انتخاب این توصیف‌گرها، پژوهش‌گر می‏تواند مفاهیم تشکیل دهنده و مرتبط با موضوع تحقیق را مورد توجه قرار دهد.
2. جست‌و‌جوی منابع اطلاعاتی؛ مانند نمایه‏ها، چکیده‌نامه‏ها و کتاب‏های مربوط به موضوع تحقیق و به عبارت دیگر درباره هر یک از کلیدواژه‌ها، باید منابعی را که اطلاعات پژوهشی مربوط را به دست دهد، یافت. برای این امر، می‏توان پایگاه‏های رایانه‌ای داده‏ها را نیز مورد نظر قرار داد و اطلاعات پژوهشی بالقوه را بازیابی کرد.
3. یافتن عنوان مقاله‏های مرتبط با موضوع تحقیق.
4. جایابی نسخه‏هایی از مقاله‏های مورد نظر.
5. گزینش مقاله مرتبط؛ در این مرحله، ابتدا هر یک از مقاله‏ها یا گزارش‏های جایابی شده، به طور مقدماتی مطالعه می‏شود؛ تا میزان رابطه آنها با موضوع تحقیق، مشخص شود. بر این اساس، مقاله‏ها و یا گزارش‏های نامربوط، کنار گذاشته می‏شوند.
6. طبقه‌بندی مقاله‏ها؛ در این مرحله، مقاله‏ها و یا گزارش‏های مرتبط با مسئله تحقیق، مشخص شده، بر حسب روش، متغیرها، ابزار و امثال آن، دسته‌بندی می‏شوند.
7. تهیه چکیده؛ پس از مطالعه منابع، چکیده‏ای از آنها تهیه می‏شود (چگونگی تهیه چکیده از منابع اطلاعاتی، در صفحات بعد آمده است).
8. تهیه کتاب‌شناسی؛ در این مرحله، با توجه به منابع مورد استفاده، فهرست کاملی از منابع مورد استفاده، با در نظر گرفتن ضوابط کتاب‌شناسی مرسوم، تهیه می‏شود. باید توجه داشت که تا کنون در ایران ضوابط تدوین کتاب‌شناسی به صورت «معیار ملی»، صورت نگرفته است. راهنماهای گوناگونی برای این امر در دسترس می‏باشند؛ مانند آیین نگارش (سمیعی، 1369) و آیین گزارش‌نویسی (حری، 1371) و علاوه بر اینها، راهنمای روان‌شناسان و پژوهش‌گران در علوم تربیتی و روان‌شناسی که توسط انجمن روان‌شناسان امریکا(APA)16 تدوین شده، نیز در تهیه کتاب‌شناسی مورد استفاده قرار می‏گیرد.
9. نقد مقاله‏ها و گزارش‏ها؛ همزمان با تهیه کتاب‌شناسی، منابع مورد استفاده، مقاله‏ها و گزارش‏های منتخب، مورد بررسی انتقادی قرار می‏گیرند. برای این منظور، در مورد هر مقاله، باید طرح تحقیق آن مورد نظر قرار گرفته، روش اجرای آن به طور انتقادی بررسی شده، یافته‏های به دست آمده در رابطه با هدف‏های تحقیق، مورد قضاوت قرار گیرد.
10. تدوین چارچوب نظری و یا تجربی تحقیق، در این مرحله، بر اساس اطلاعات به دست آمده از پژوهش‏های قبلی و نظریه‏های موجود مرتبط با مسئله، چارچوب نظری یا تجربی تحقیق، فراهم می‏شود. 

تنظیم گزارش پیشینه تحقیق

هر منبع، پس از مطالعه، چکیده‌سازی و رده‌بندی می‏شود. مرتبط‌ترین و مناسب‌‌ترین منبع، باید اول مطالعه شود. از این مطالعه، پژوهش‌گر می‏تواند فهم قابل قبولی از مسئله پیدا کند و نسبت به رده‌بندی منابع، تصمیم بگیرد.
چکیده‌سازی یک گزارش یا مقاله که معمولاً روی یک کارت یا برگه به ابعاد «8 * 12سانتی متر» نوشته می‏شود، دارای مراحل زیر است:
1. نخست چکیده یا خلاصه مقاله یا گزارش مطالعه می‏شود؛ تا لزوم مطالعه مقاله یا گزارش، به صورت کامل روشن شود.
2. اگر منبع به اندازه کافی با مسئله مربوط باشد، به نکات اصلی توجه بیشتری می‏شود و بخش‏های مربوط، برای مطالعه دقیق‌تر و چکیده‌سازی، انتخاب می‏شوند.
3. مشخصات کتاب‌شناسی دقیقاً روی کارت، به سبکی که مورد نظر محقق است، ضبط می‏شود و اگر سبک خاصی مورد نظر نباشد، از سبک متداول روان‌شناسان امریکایی پیروی می‏شود.
بسیاری از مقاله‏های تحقیقی را که صفحات آنها کم است، می‏توان با سرعت مطالعه کرد. گزارش‏های تحقیقی، مانند
پایان‌نامه‏ها و تک‌نگاری‏ها، معمولاً طویل‌ترند. به این گونه مرجع‏ها باید نگاهی انداخت و بخش‏های مرتبط با مسئله را به صورت دقیق مطالعه کرد.
از آن جا که نمی‏توان اهمیت مرجع‏ها را قبل از مطالعه تمام آنها در بررسی پیشینه تعیین کرد، یادداشت برداری، باید به اختصار صورت گیرد و اگر لازم است درباره منبعی بیشتر نوشته شود، از عبارات و علامات اختصاری استفاده می‏شود. گرچه نکات خیلی مهم را ممکن است قبلاً با ذکر صفحه نقل کرد، ولی تمام نکات اصلی (مسئله، روش تحقیق، یافته‏ها و نتایج ضمنی) باید یادداشت شوند. علاوه بر این، بررسی کننده، باید عکس‌العمل انتقادی و ارزیابی خود را از مطالعه و رابطه آن را با مسئله تحقیق، در برگه، یادداشت کند. منابعی که نظریه‏ای را مطرح می‏کنند، برنامه‏ای را توصیف می‏کنند، یا عقاید و پیشنهاد‏هایی را خلاصه می‏کنند، به نحو دیگری چکیده‌سازی می‏شوند. در این گونه موارد، فقط احکام اصلی یک نظریه، جنبه‏های خاص یک برنامه یا موضع اصلی مقاله‏های توصیفی، یادداشت می‏شوند. نقل قول باید با تأمل صورت گیرد و بیشتر برای مقاصد تشریحی و نه استنادی، به کار رود.
بررسی پیشینه، یک توالی نقل قول نیست؛ بلکه تلفیق مطالب بررسی شده و تفسیر پژوهش‌گر از دانش موجود درباره مسئله است(بازرگان و دیگران، 1384، ص 66-62). در پایان، پژوهش‌گر از یک نظام رده‌بندی مناسب، برای ایجاد بصیرت درباره مسئله و منطق تحقیق استفاده می‏کند.
این نظام رده‌بندی، در هر بررسی پیشینه، متفاوت است و با اهمیت مسئله و نقد پژوهش‌گر از پیشینه، رابطه دارد. محقق در جریان جست‌و‌جوی پیشینه، با اطلاعات زیادی مواجه می‏شود که تمام آنها در بررسی پیشینه به کار نمی‏آید و فقط از تحقیقاتی که به تحقیق او مربوط است، استفاده می‏کند. بررسی پیشینه نشان می‏دهد که محقق بر موضوع تحقیق خود، اشراف دارد و از آخرین تحقیقات در رابطه با آن آگاه است. بررسی باید به روشنی نشان دهد که چگونه پیشینه منتخب، به هدف‏های تحقیق مورد نظر مربوط می‏شود. بیان مسئله، باید قبل از بررسی پیشینه و سؤال یا فرضیه تحقیق، باید بعد از بررسی پیشینه، ارائه شود. بیان اهمیت تحقیق می‏تواند قبل یا بعد از بررسی پیشینه باشد. گزارش بررسی پیشینه، به بخش‏های زیر تقسیم می‏شود: 1. مقدمه. 2. نقد17. 3. تحقیقات قبلی. 4. خلاصه.
در مقدمه، هدف یا وسعت بررسی بیان می‏شود. هدف ممکن است یک بررسی مقدماتی برای بیان یک مسئله یا ارائه یک طرح تحقیق یا یک بررسی کامل، به منظور تحلیل و نقد دانش مبتنی بر تحقیق مربوط به یک موضوع باشد. اساس بررسی، نقد پیشینه است. پژوهش‌گر باید بررسی را به طوری تنظیم کند که به طور منطقی، انتخاب و اهمیت مسئله را توجیه کند. خلاصه کردن مقاله‏ای تحقیقی، یک بررسی آگاه کننده نیست. تحقیقات باید بر حسب سهمی ‏که در افزایش دانش درباره موضوع دارند، مانند نقد طرح‏ها و روش‏های به کار رفته برای به دست آوردن آن دانش، رده‌بندی، مقایسه و مقابله شوند.
خلاصه بررسی پیشینه تحقیق، دانش موجود را درباره موضوع مورد بررسی، بیان و کمبودهای آن را مشخص می‏کند. کمبود ممکن است به علت مشکلات مربوط به روش، فقدان تحقیقات درباره مسئله مورد نظر و یا عدم نتایج قاطع تحقیقات قبلی درباره مسئله باشد. این خلاصه، منطق هدف‏های ویژه تحقیق، سؤال یا فرضیه را فراهم می‏آورد. بررسی پیشینه با کلی‌ترین منابع اطلاعاتی - که کمترین رابطه را با مسئله دارند - شروع می‏شود و با بحث درباره مرتبط‌ترین مرجع، خاتمه می‏پذیرد.

منابع و مآخذ
1: بازرگان، عباس، سرمد، زهره، حجازی، الهه (1384) روش تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه
2: بیانی، احمد (1378) روشهای تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، تهران: انتشارات رهیافت
3: حری، عباس (1371) آیین گزارش نویسی، تهران: دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه‏های عمومی‏شور
4: خاکی، غلامرضا (1384) روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، تهران: انتشارات بازتاب
5: دلاور، علی (1383) روش‌های تحقیق پیشرفته، تهران: واحد علوم و تحقیقات
6: دمپی، یر (2007) تاریخ علم، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، تهران: انتشارات سمت
7: رمضان، خسرو (1378) روش‌های تحقیق در علوم رفتاری و علوم اجتماعی، شیراز: انتشارات فاطمیه
8:سمیعی، احمد (گیلانی) (1369) آیین نگارش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم
9: طوسی، محمد علی (1382) سیاست‌گذاری در نظامهای آموزش، تهران: واحد علوم و تحقیقات
10: فراست، اس، ای (2006) درس‌های اساسی فلاسفه بزرگ، ترجمه: منوچهر شادان، تهران: انتشارات بهجت
11. Wiersma, W. (1986) Research methods in Education: An Introduction (4th ed). Boston: Allyn and Bacon, Inc.
تعداد مراجعه   1319   بار 

دکتر حسین خنیفر
[e-mail]