جستجوی ساختار یافته در منابع علمی

 

 

مراحل مختلف تدوین یک راهکار جستجو:

---

 

گام اول: تعیین هدف (اهداف) جستجو و انتخاب منابع مرتبط با اهداف

بسیار بدیهی است که چنانچه محققی بدنبال یافتن استانداردهای یک گرایش خاص از گرایشهای رشته های فنی مهندسی باشد، جستجو در بانک اطلاعاتی که حاوی منابع یا اسنادی تحت عنوان استاندارد نیست، شیوه اشتباهی است. همچنین چنانچه بخواهیم در یک موضوع بنیادی یا پایه در یک رشته علمی اطلاعاتی کسب کنیم و بدین منظور، کتابهای آن رشته خاص مد نظر مان باشد، جستجو در بانک اطلاعاتی یا پایگاه داده ای که محتوای کتب نداشته یا محتوای کتاب آن محدود است نیز، روش نادرستی محسوب میگردد. به همین علت است که اشاره کردیم این هدف جستجوست که تعیین کننده ی مراحل بعدی این فرآیند است.

هر چند میتوان در زمینه اهمیت اهداف در مراحل بعدی تدوین راهکار جستجو، به مثالهای متعددی اشاره نمود، لیکن یکی از شایعترین اشکال ها در این مورد، همان است که در بخش مقدمه، بصورت یک پرسش و پاسخ، به آن اشاره نمودم. این اشکال مهم و شایع بدین صورت است که محقق (دانشجو، متخصص و ...)  در ذهن خود بدنبال یک مطلب بنیادی یا پایه در زمینه یک گرایش علمی خاص است (مثلال قوانین فیزیک نیوتن) و به هر دلیلی (مثل نداشتن آگاهی، تصویر نادرست از منابع اینترنتی و ...)، در بانکهای اطلاعاتی حاوی مقالات مجلات علمی بدنبال این موضوع است. که این اشتباه است. اگر به ماهیت این اشکال توجه فرمایید، مشخص میشود که علت شایع بودن این اشکال این است که محقق هنوز آشنایی کافی با روش های جستجو ندارد و از او خواسته شده است که این تحقیق را انجام دهد. منابع اینترنتی بسیار ساده در دسترس او هستند و او نیز ساده ترین کار ممکن را انجام می هد، جستجو در اینترنت، اما شاید بهتر باشد که در چنین وضعیتی او  به کتاب های پایه ای آن رشته ی علمی سری بزند.

 البته عکس این اشکال نیز میتواند رخ دهد و آنهم به این صورت که هدف یافتن پاسخ سوالی است که از نتایج یافته های پژوهشهای انجام شده، باید پاسخ داده شود (بعنوان مثال رابطه بین برخی عناصر کمیاب موجود در خاک با میزان محصول گندم از یک بذر خاص)، اما این محقق به جای جستجو در بانکهای اطلاعاتی حاوی مقالات مجلات حوزه علمی کشاورزی، به سراغ منابع دارای کتب (یا سایر اشکال منابع مانند استانداردها، فایلهای آموزشی صوتی تصویری و ...) می رود که این کار اشتباه است.

 پس تا اینجا متوجه شدیم که تعیین هدف در تدوین یا تعیین راهکار جستجو مهم است. همچنین هدف در هر فرایند جستجو میتواند متفاوت باشد.

اگر هنوز مطالبی که بیان کردم برای شما کمی نامفهوم است اجازه بدهید یک قیاس انجام بدهم تا مسائلی را که در موردشان بحث می کنیم بهتر لمس کنید. اگر فرایند ماهیگیری را مشابه فرایند جستجو در نظر بگیریم، همانطور که هدف ما میتواند از جستجو متفاوت و متنوع باشد، ماهیگیری نیز، با اهداف متفاوتی انجام میشود، میتواند به هدف گذران تفریح (تفریحی) یا بمنظور کسب درآمد باشد (اقتصادی). همانطور که براساس هدف، راهکار جستجو میتواند متفاوت باشد، در ماهیگیری نیز، بر اساس اهداف متفاوت، راهکارها و روشهای متفاوتی انتخاب می شود. برای ماهیگیری تفریحی ممکن است یک چوب ماهیگیری کافی باشد اما برای صید صنعتی نیاز به کشتی های بزرگ ماهیگیری است.

یک نکته مهم از نظر اجرایی در فرایند جستجو، این است که در گام اول این فرایند، تعیین اهداف و انتخاب منابع، بطور همزمان انجام می شوند. چرا که این دو بسیار به هم نزدیک و وابسته هستند.

اما این اهداف جستجو که ما در مورد آنها صحبت می کنیم، یعنی چه؟ یک جستجو مثلا چه اهدافی می تواند داشته باشد؟

بر اساس تجربیات قبلی ام از تدریس تئوری و عملی این مباحث برای محققین و متخصصین رشته های مختلف، یک تقسیم بندی کاربردی از اهداف جستجو (صرف نظر از اینکه در چه موضوع یا رشته تخصصی جستجو مینمایید)، ارائه مینمایم. قبل از بیان این تقسیم بندی، لازم است مجددا به نکته ای تاکید نمایم و آن اینکه، تقسیم بندی اهداف در جستجو، مربوط به هر نوع جستجویی (به این موارد از جستجو، جستجوی عمومی یا مرور نیز میگویند) نبوده و این تقسیم بندی بطور اختصاصی مرتبط با جستجوی ساختار یافته در منابع علمی است.

الف) هدف علمی بنیادی (غیرپژوهشی):

در این موارد، هدف از جستجو، یافتن پاسخ یک یا چند سوال پایه یا بنیادی مرتبط با یک حوزه یا گرایش علمی میباشد.

ب) هدف پژوهشی: در این موارد، هدف از جستجو، یافتن پاسخ یک یا چند سوال (فرضیات) پژوهشی مرتبط با یک حوزه یا گرایش علمی میباشد.

قبل از شروع به جستجو کردن، لطفا کمی دست نگه دارید و سعی کنید که موضوع جستجوی خود را در یکی از این دو دسته قرار دهید. این واقعا مهم است، چرا که هر یک شما را به دنیای متقاوتی از منابع جستجو می برند

در ادامه این بخش به بیان توضیحات مرتبط با هدف اول (الف) پرداخته و هدف دوم (ب) را در بخش بعدی این فصل، مورد بحث قرار خواهم داد. برای تبیین دقیقتر هدف (اهداف) علمی بنیادی، به مثال زیر توجه نمایید:

مثال: خانم تحقیقی، کارشناسی ارشد رشته شیمی، بتازگی بعنوان کارشناس واحد تحقیق و توسعه، در یک واحد صنعتی پتروشیمی، مشغول به کار شده است. مدیر این واحد، از خانم تحقیقی خواسته که در یکی از طرحهای این واحد که عنوان آن «ارتقاء خط تولید آمونیاک» در آن واحد صنعتی است، همکاری علمی (مشاوره علمی) داشته باشد. حال خانم تحقیقی میخواهد قبل از مطالعه پروپوزال این طرح، اطلاعات پایه و بنیادی خود را در زمینه تولید آمونیاک، روشهای مختلف آن، مزایا و معایب هر یک از روشها، افزایش دهد و به روز نماید. با این اهداف، او میخواهد، در منابع مختلف موجود در اینترنت، جستجو نماید. چه منبع / منابعی را به خانم تحقیقی پیشنهاد می کنید؟

برای پاسخ به این سوال، فرض کنید که میخواهید به این سوال، در شرایطی که منابع الکترونیک (یا اینترنتی) وجود ندارند، پاسخ دهید. در این شرایط (مانند شرایط 30-25 سال پیش کشورمان) بدیهی است که گزینه های انتخابی ما، بسیار محدوتر از وضعیت فعلی بوده و به همین خاطر، انتخاب گزینه مرتبط، بسیار راحت تر یا سهل تر از وضعیت فعلی بود. بدیهی است در شرایط فعلی، گزینه های موجود برای جستجو در منابع علمی بیشتر یا متعددتر میباشد. اگر کمی دقت نمایید، متوجه خواهید شد که یکی از گزینه های مناسب این کارشناس واحد تحقیق و توسعه، کتب مرتبط با موضوع سوال است.

حال فرض کنید که در محل این واحد صنعتی، کتابخانه نسبتا بزرگی با منابع چاپی (کتب و مجلات علمی پژوهشی) وجود داشته که بخش اعظمی از منابع آن مرتبط با رشته شیمی و گرایشهای آن میباشد، آن کارشناس در کتب پایه یا کتب درسی (Textbook) رشته شیمی، بهتر میتواند مطالب مرتبط با نیاز خود را بیابد. از طرف دیگر، چنانچه به سراغ گزینه مجلات علمی برود، دستیابی به پاسخ سوالش بسیار دشوار و غیرمحتمل خواهد بود. چرا که در مقالات مجلات علمی هر گرایش یا رشته علمی خاصی، عمدتا یافته های حاصل از پژوهشهای مختلف انجام شده درج شده است و یافتن مطالب مرتبط با مباحث پایه و بنیادی آن حوزه یا قلمرو، بسیار بعید بنظر میرسد.

مقالات مروری، ضمن بیان مباحث پایه ای به مرور دستاورد های پژوهش های جدید می پردازند

البته همینجا باید عرض کنم که استثناء برای جمله فوق وجود دارد و آنهم، مطالب درج شده در نوع خاصی از مقالات تحت عنوان مقالات مروری (review article) یا مرور ساختار یافته (systematic review) است. این دسته از مقالات، فراوانی بالایی در بین مقالات یک مجله علمی ندارند و بسته به تعریف مجله و هیات تحریریه آن، از چاپ یا عدم چاپ اینگونه مقالات، احتمال برخورد محققین با اینگونه مقالات در انواع مختلف مجلات،  ممکن یا غیرممکن میگردد. اما اگر بخواهیم در مورد هدف و نحوه نگارش این دسته از مقالات توضیح دهیم، خود میتواند حداقل مطالب یک یا دو فصل از یک کتاب باشد، لیکن باید به اختصار عرض کنم که، مقالات مروری، نوع خاصی از مقالات هستند که در یک موضوع خاص از یک گرایش علمی، بخصوص مواردی که بر روی آن اجماع وجود نداشته یا اختلاف نظر زیاد باشد، محققین مختلفی (معمولا این محققین، از افراد برجسته در آن رشته و یا گرایش علمی هستند)، کلیه منابع و شواهد منتشر شده تا آن زمان را بطور دقیق ارزیابی نموده و ضمن مرور مباحث کلی و بنیادی آن موضوع، یافته های پژوهشهای جدید و آخرین تحولات صورت گرفته در آن زمینه را نیز بطور دسته بندی شده یا خلاصه، در اختیار خوانندگان یا محققین دیگر قرار میدهند. بنابراین همانطور که ذکر شد، خوانندگان این دسته از مقالات، در زمان مطالعه آن، مبانی پایه و مباحث علمی زمینه ای مرتبط با موضوع مقاله را مرور مینمایند.

در مقالات پژوهشی، معمولا فرض می شود که خواننده با مطالب بنیادی و پایه ای آشنایی دارد و آنها را بیان نمی کنند. بلکه بر پایه ی آنها نظریات جدید خود را دنبال می کنند و نتایج پژوهش خود را ارائه می کنند

فلذا از این منظر، اطلاعاتی که از طریق مطالعه این گروه از مقالات به خوانندگان منتقل میشود، میتواند مشابه مطالب منتشره در کتابهای پایه و علمی همان رشته یا گرایش باشد، و حتی مزیتی که میتوانند این دسته از مقالات نسبت به مطالب چاپ شده در کتابهای مرتبط، داشته باشند، خلاصه و کم حجم بودن آنها است. البته از طرف دیگر، واضح است که فراوانی این دسته از مقالات در مجلات علمی زیاد نبوده و در مجلاتی که این دسته از مقالات را چاپ مینمایند، ممکن است در هر شماره (issue) مجله، یک یا حداکثر 2 مقاله مروری منتشر شده باشد.

بنابراین بعنوان نتیجه گیری این مثال، چنانچه خانم تحقیقی، فقط دسترسی به منابع چاپی داشته باشد، لازم است از بین گزینه های کتب و مجلات، کتابهای پایه و علمی زمینه مورد نظر را بعنوان اولویت اول جستجو قرار داده، سپس در صورت وجود، مقالات مروری مرتبط را نیز، مطالعه نماید.

در شرایط فعلی، بسیار بعید است که محققین و متخصصین، دسترسی به منابع اینترنتی (منابع آنلاین) نداشته باشند. از آنجا که تعدد و تنوع منابع آنلاین، بسیار بیشتر از منابع چاپی است، انواع منابع اینترنتی مورد استفاده یا منطبق با هدف اول یا الف (یعنی دستیابی به مباحث محوری یا پایه در یک گرایش علمی) را در این قسمت مرور و بررسی مینماییم:

1- کتب:

 یعنی انواع کتب چاپی، کتابهای الکترونیک آفلاین (موجود بر روی دیسکهای فشرده)، یا کتابهای الکترونیک آنلاین (موجود بر روی وب) و .... از نظر دسترسی به کتب آنلاین یا اینترنتی، چندین راه یا مسیر برای دسترسی به این منابع وجود دارد. ابتدا باید به این موضوع اشاره نمایم که وب سایتها یا موتورهای جستجو مختلفی در وب وجود دارند که فقط اطلاعات کتابشناختی کتب را در اختیار کاربران قرار میدهند و برخی از آنها فهرست مطالب و یا صفحاتی از کتاب را نیز، برای معرفی بیشتر این منابع، قابل مشاهده مینمایند. از مهمترین این منابع، یکی از سرویسهای زیرمجموعه گوگل، تحت عنوان Google Book است که از نظر پوشش کتب منتشره در جهان، گستره بسیار بالایی را در بر میگیرد. برخی وب سایتها، بیشتر بعنوان سایتهای فروش و عرضه کتب فعالیت میکنند، لیکن در کنار این خدمات، اطلاعات کتابشناختی، موتور جستجوی تخصصی برای یافتن کتب از نظر موضوع و سایر متغیرهای مهم در این زمینه، اطلاعات فروش کتب (پر فروشترین کتب در دوره های زمانی مختلف و به تفکیک رشته ها یا موضوعات مختلف علمی و غیرعلمی) و سایر اطلاعات مرتبط را نیز در دسترس کاربران قرار میدهند. نمونه بسیار مهم و معروف این دسته از وبسایتها، وب سایت آمازون است.

یک راه دیگر برای دسترسی به کتب، استفاده از خدمات وب سایتهای ناشرین کتب است. البته همانطور که میدانید، بسیاری از ناشرین هم مجلات علمی و هم کتاب منتشر می کنند، فلذا هرگاه هزینه اشتراک یا دسترسی به بخش مجلات یا مقالات موجود در وب سایت این ناشرین، پرداخت میگردد، معمولا دسترسی کامل یا نسبی به بخشی از کتب موجود در وب سایت این ناشرین نیز، در اختیار کاربران قرار میگیرد.

یک راه دیگر نیز برای دسترسی به متن کامل کتب از طریق اینترنت وجود دارد که در طول چند سال اخیر با چالشهای زیادی همراه بوده است. این راه، استفاده از وب سایتهایی است که کتب مختلف منتشره توسط ناشرین مختلف در سطح جهان، اعم از چاپی یا الکترونیک را در بانکهای اطلاعاتی خود، ذخیره نموده و این کتب را بصورت رایگان دراختیار کاربران خود قرار میدهند. از آنجا که در اکثریت کشورهای جهان و کشورهای صنعتی، قانون کپی رایت، اجرا شده و این قانون، بشدت تحت نظارت قرار میگیرد، علیه این وب سایتها، شکایات متعددی در مجامع حقوقی بین المللی مطرح و درنتیجه، اینگونه وب سایتها بشدت دچار محدودیت و وقفه در ارائه خدمات گردیدند. نمونه بسیار معروف این وب سایتها، وب سایت گیگاپدیا بود که حدود 2 سال پیش بعلت موارد گفته شده و علی رغم دارا بودن چند صد هزار کاربر ثبت نام شده در وب سایتش، با دستور قضایی تعطیل گردید. البته هنوز در فضای اینترنت، وب سایتهای مشابه موارد فوق، وجود دارند اما تعدادشان بسیار محدود بوده و ثبت دامنه و محل آرشیو الکترونیک این منابع در کشورهایی است که قانون کپی رایت در آنها لازم الاجرا نیست.

2- موتورهای جستجو ( Search Engines):

 موتورهای جستجو، ابزارهای الکترونیک اتوماتیکی هستند که براساس دریافت واژه ها یا عبارات کلیدی توسط کاربر، و یک شیوه یا رویه مشخص و تعریف شده، کل محتویات وب یا بخشهای تعریف شده ای از آن را (مثلا یک وب سایت خاص یا گروهای از وب سایتهای خاص، مانند وب سایتهای خبری) مورد جستجو قرار داده و نتیجه این فرایند را در صفحاتی تحت عنوان خروجی یا برونداد جستجو، برای کاربر گزارش مینمایند. دو عامل اصلی و اساسی تاثیر گذار بر روی رویه یا شیوه جستجو در موتورهای جستجو، عبارتند از:

الف) نوع واژه های کلیدی بکار برده شده توسط کاربر یا چگونگی تلفیق کلمات در کنار یکدیگر و ترکیب کردن آنها با برخی عبارات دیگر، که به آن دستورالعمل جستجو (Search Syntax) میگویند، در این مورد به تفصیل در فصول بعدی، بحث خواهیم کرد.

ب) معیارهایی که بصورت نرم افزاری برای موتورهای جستجو تعریف گردیده است. اصلی ترین این معیارها، تعداد واژه های کلیدی بکار رفته (تکرار واژه ها) در متن صفحات، محل قرار گرفتن این کلمات در صفحات، یا ترکیبی از این دو معیار است.

لازم به ذکر است، هر چند در اکثریت موتورهای جستجو، عوامل یا معیارهای فوق در جستجوی محتویات صفحات وب تاثیر گذار است، لیکن بدلیل مسائل رقابتی، هیچگاه نمیتوان به دستورالعمل یا رویه دقیق موتورهای جستجوی وب سایتها یا شرکتهای مشهور دست پیدا نمود، چرا که بخشی از عملکرد اقتصادی این شرکتها و موسسات بزرگ، که سهم بالا و قابل توجهی در بازار شبکه جهانی اینترنت و موضوعات وابسته به آن دارند، بطور مستقیم یا غیرمستقیم، وابسته به کیفیت کارکرد موتورهای جستجوی مربوطه میباشد. مثال بارز این موضوع، موتور جستجوی گوگل (متعلق به شرکت گوگل) است که بنا به موضوعات رقابتی یاد شده،  رویه های کارکردی موتور جستجوی این شرکت، در گروه اطلاعات محرمانه و طبقه بندی شده قرار گرفته است.

از نظر کاربردی، موتورهای جستجوی موجود بر روی وب را میتوان به دو گروه اصلی یا بزرگ طبقه بندی نمود:

الف) موتورهای جستجوی عمومی: علت نامگذاری واژه «عمومی» بر روی این دسته از موتورهای جستجو، این است که کاربرد این ابزارها در جستجوی در منابع علمی، محدود بوده، یا به عبارت دیگر، در جستجو بر روی منابع علمی و پژوهشی، هیچگونه استفاده یا کاربرد اختصاصی از این موتورهای جستجو، نمیتوان انتظار داشت. به عنوان مثال می توان به موتور جستجوی عمومی گوگل و یاهو اشاره کرد.

ب) موتورهای جستجوی تخصصی (اختصاصی): این موتورهای جستجو، برخلاف دسته اول برای پیدا کردن توع خاصی از منابع در صفحات اینترنت تنظیم شده اند. یک مثال موتور جستجوی زیرمجموعه Google Scholar وب سایت گوگل است که همه محتویات اینترنتی را بطور یکسان مورد جستجو قرار نداده، بلکه وب سایت مجلات علمی و پژوهشی، وب سایتهای ناشرین علمی و سایر محتویات مرتبط را، هدف خود قرار میدهد.

مثال دیگر، موتور جستجوی DuckDuckgo  است. این موتور جستجو، نسبت به موتور جستجوی عمومی مانند گوگل، نتایج بسیار مرتبط و علمی را ارائه خواهد داد، چرا که از وب سایتهای مرجع یا منبع (مانند دانشنامه ویکی پدیا و ...) برای یافتن اسناد و منابع مهم و مرتبط، استفاده می کند.

بنابراین با کمی دقت متوجه این موضوع میشویم که در جستجو علمی، بخصوص از نوع ساختار یافته آن، هر زمان که به موتور جستجو، نیاز پیدا کردیم، باید با توجه به هدف جستجو و نوع یا ماهیت اسناد علمی مورد نیاز، از یکی از موتورهای جستجوی اختصاصی استفاده کنیم. در یکی از فصول بعدی، ضمن معرفی موتورهای جستجوی اختصاصی پرکاربرد، مزایا و معایب آنها را توضیح خواهم داد.

3- دانشنامه های علمی (Scientific Encyclopedia):

 دانشنامه (دائره المعارف)، یک منبع اطلاعاتی مکتوب است که از دیرباز و در شکل رایج آن، همانند کتاب، بصورت چاپی وجود داشته و معمولا به دو نوع عمومی (با هدف افزایش اطلاعات عمومی خوانندگان) و تخصصی (در زمینه رشته های علمی مختلف) میتواند وجود داشته باشد. این کتب بصورت موضوعی طبقه بندی شده که ترتیب موضوعات معمولا، حروف الفبایی است. با پیشرفت و توسعه فن آوریهای اطلاعاتی و گسترش دسترسی اینترنت، امروزه انواع مختلفی از این دانشنامه ها را بر روی وب میتوانیم در اختیار داشته باشیم. معروفترین این دانشنامه های الکترونیک یا تحت وب، ویکی پدیا (دانشنامه آزاد) است که بسیاری از کاربران اینترنت از آن آگاهی داشته و بطور مرتب از اطلاعات مندرج در آن استفاده می کنند. البته در همینجا که بحث به ویکی پدیا کشیده شد، باید این نکته را بیاد داشت که ویکی ها، به انواعی از وبگاهها اطلاق میگردد که کلیه کاربران، بدون ثبت نام، میتوانند به آنها دسترسی داشته، همچنین قادر به درج مطالب و ویرایش آن نیز هستند. به دلیل همین خصوصیت، بسیاری از متخصصین، اعتبار علمی ویکی ها (از جمله ویکی پدیا) را پایین ارزیابی می کنند، البته طیف مخالف این عقیده نیز در بین متخصصین وجود دارند. البته لازم به ذکر است، ویکی پدیا متعلق به بنیاد ویکی مدیا است که یک بنیاد خیریه در ایالت کالیفرنیا امریکاست. ضمنا فعالیتهای این بنیاد به ویکی پدیا محدود نشده و ویکیهای دیگری از جمله Wikiversity (در زمینه آموزش جامعه)، Wikitionary (فرهنگ نامه)، Wikibooks (مجموعه ای از چند هزار کتاب الکترونیک با دسترسی آزاد که قابل ویرایش نیز هستند)، Wikisource (مجموعه اسناد)، Wikinews (مجموعه گزارشات خبری) و دیگر ویکیها را نیز تدوین و مدیریت مینماید.

یک موضوع کاربردی و مهم مرتبط با دانشنامه های اینترنتی این است که اگر کاربران قصد دارند، موضوعات مختلفی را فقط در دانشنامه های الکترونیک یا تحت وب (چه دانشنامه های مختلف عمومی یا تخصصی و چه مجموعه ویکی ها)، جستجو نمایند، خوشبختانه موتور جستجویی تحت عنوان ویکی (wiki) وجود دارد که قادر است به محققین کمک نماید تا عبارات یا واژه های کلیدی خود را در ویکی های مختلف، ویکی پدیا و یا سایر دانشنامه های تخصصی موجود بر روی وب، جستجو نمایند.

4- لغت نامه ها یا فرهنگ نامه ها:

 این دسته از منابع نیز، مشابهت زیادی با دانشنامه ها داشته و بهر دو شکل چاپی و الکترونیک، در دسترس هستند. معمولا فرهنگ نامه ها نیز مانند دانش نامه ها، بر اساس حروف الفبا، واژه های مختلف مرتبط را دسته بندی و مرتب نموده و توضیحات هر یک از این واژه ها را در کنار آن عبارات درج می کنند. یک تفاوت بارز فرهنگ نامه ها با دانشنامه ها، حجم مطالب مرتبط با هر واژه است که در دانشنامه ها، حجم مطالب بیشتر است. از نظر موضوعی، فرهنگ نامه ها، مشابه دانشنامه ها به دو گروه عمومی (مانند لغت نامه دهخدا، معین و ...) و تخصصی (انواع فرهنگ نامه های تخصصی مانند فرهنگ ریاضی، آمار، شیمی و ...) دسته بندی میگردند.

5- درگاه یا پورتال:

 پرتالها، مجموعه ای از اطلاعات تحت وب مرتبط با هم است که بصورت بخشهای مجزا و طبقه بندی شده، نگهداری و مدیریت میشود. تقسیم بندی درگاهها، موضوعی بوده، به عبارت دیگر، هر درگاه یا پورتالی، معمولا دارای اطلاعات مختلف مرتبط با یک رشته علمی یا گرایش موضوعی خاص، میباشد. تنوع محتوای اطلاعاتی درگاهها، معمولا بصورتی است که یک ورودی مناسب برای کاربران در یک زمینه موضوعی خاص است. همچنین پورتال را بصورتی طراحی میکنند که عناوین یا ایتمهای دسته بندی شده را در صفحه اصلی (Home page) آن درج نموده تا کاربران بتوانند مطابق با نیازهایشان از محتویات آن بهره برداری نمایند.

یکی از ویژگیهای پورتالها، توانایی دریافت اطلاعات از سایر وبگاهها (یا وبسایتها) بوده، بنحویکه میتواند اطلاعات سایر وبگاهها را دسته بندی و سازماندهی نموده، تا مطابق با نیاز کاربران، به آنها نمایش دهد. بنابراین همانطور که در توضیحات فوق اشاره گردید، پورتالها میتوانند در مورد هدفهای بنیادی یا سوالات محوری مرتبط با رشته های مختلف علمی، یکی از منابع مفید و در دسترس باشد. برای یافتن یا دسترسی به یک پورتال مناسب در یک موضوع خاص، کافی است در یک موتور جستجوی عمومی (مانند گوگل، یاهو و ...)، عبارت پورتال را بهمراه عبارت موضوع علمی مربوطه، درج نماییم، معمولا در اولویتهای بالای نتیجه جستجو، پورتال مناسب و مورد نیاز خود را خواهیم یافت.

 در شکل بالا یک پورتال مرتبط با شیمی آلی را مشاهده مینمایید. همانطور که ذکر شد، در این پورتال عناوین مورد نیاز و کاربردی متخصصین علم شیمی آلی مثل مجموعه ای از کتب حاوی استانداردها یا رفرنسهای کاری (آزمایشگاهی)، آرشیو مقالات یا خلاصه مقالات مرتبط، لیست واکنشهای شیمیایی و احتمالا توضیحات مرتبط با آنها و ... قرار داده شده است. بنابراین، پورتالها با در دسترس قرار دادن منابع مختلف اطلاعاتی و منابع مورد نیاز متخصصین از نظر عملی، جای خود را بعنوان یکی از منابع کاربردی رشته های مختلف علمی، بر روی اینترنت، تثبیت نموده اند.

6- فهرست ها یا پوشه ها:

 فهرستها یا پوشه ها را در تقسیم بندی منابع تحت وب (منابع الکترونیک) در کنار موتورهای جستجو قرار میدهند. علت این امر این است که فرایند جستجو و دسته بندی مطالب در این دو ابزار، دقیقا، متفاوت با یکدیگر است. همانطور که میدانید، موتورهای جستجو در تعداد بسیار زیادی از صفحات یا وبگاههای تحت وب، جستجو نموده و بر اساس معیارهای مختلفی، صفحات مرتبط را یافته و به ترتیب خاصی که مرتبط با این معیارهای پیشگفت است، مرتب مینمایند. بنابراین فرایند جستجو و یافتن مطالب یا صفحات، کاملا اتوماتیک است. یک اشکال اساسی این فرایند، این است که مشابه هر فرایند تصمیم گیری مبتنی بر معیار، درصدی خطا در نتیجه این فرایند وجود خواهد داشت و البته میزان این خطا در موتورهای جستجو، متفاوت از یکدیگرند. اما از طرف دیگر، پوشه ها یا فهرستها (راهنمای موضوعی وب)، برای رفع این محدودیت یا نقیصه، ابداع گردیده اند. چرا که دقیقا برخلاف فرایند جستجو، دسته بندی و گزارش خروجی با واسطه موتورهای جستجو، که یک فرایند اتوماتیک است، در تولید فهرستها یا پوشه ها، فرایند جستجو یا کندوکاو، دسته بندی و نمایه سازی، توسط نیروی انسانی کارآزموده صورت میگیرد. تفاوت دیگر این دو روش، نتیجه یا خروجی جستجو نیز هست. با استفاده از موتورهای جستجو، تعداد یافته ها یا بروندادهای حاصله، بسیار زیاد و دارای درجات مختلفی از خطا (اسناد یا خروجیهایی که مرتبط با موضوع یا هدف مورد جستجو نمیباشند) خواهند بود. لیکن در استفاده از پوشه ها یا فهرستها، حجم کمتری از اطلاعات یا اسناد علمی مرتبط، یافت خواهد گردید. البته میزان خطا نیز در خروجی حاصل از فهرستها، بمراتب کمتر از فرایند جستجو است.

با توجه به مطالب توضیح داده شده در مورد فهرستها یا پوشه ها، استفاده از این راهکار، برای جستجو در اسناد یا منابع علمی، بسیار مفید خواهد بود. از نظر عملی، برای استفاده از این راهکار، لازم است از وب سایتهایی که محتوای آنها، همان پوشه ها یا فهرستها و طبقه بندیهای آنها به صور مختلف است، استفاده نموده، تا امکان دستیابی به محتوای اطلاعاتی پوشه های مرتبط فراهم گردد. 

یکی از مهمترین و قدیمیترین وب سایتهای ارائه دهنده خدمات دسته بندی و طبقه بندی محتویات پوشه ها، وب سایت پروژه با دسترسی آزاد یا DMOZ میباشد. این پروژه از سال 1998، فعالیت خود را آغاز نمود.  یکی از رتبه بندیهای گزارش شده بر روی اینترنت، رتبه اول سامانه های تولید و ارائه طبقه بندیهای اطلاعات مبتنی بر پوشه ها، به DMOZ اختصاص یافته است.

برخی از وب سایتها یا سامانه های ارائه دهنده خدمات فهرست بندی، کل محتویات وب، و برخی دیگر، بخشی از محتویات تحت وب را فهرست بندی مینمایند. از سامانه های گروه دوم، سامانه ای با نام سیستم فهرست بندی مجلات با دسترسی آزاد ، از سال 2003 راه اندازی گردیده که محتویات مجلات با دسترسی آزاد را فهرست بندی و اطلاعات کتابشناختی آنها را نیز جمع آوری و طبقه بندی مینماید. مطابق با اظهارات این وب سایت، اطلاعات کتابشناختی حدود 9950 مجله علمی از 121 کشور جهان، در این سامانه وجود دارد. تعداد مجلاتی که مقالات حاوی آنها، نیز در این سامانه جمع آوری گردیده و قابل جستجو میباشد، حدود 5600 مجله با حدود 1میلیون و پانصد هزار مقاله است.

جمع بندی:

 در این بخش، که قسمت اول از فصل دوم مطالب مرتبط با آموزش جستجوی ساختار یافته در منابع علمی بود، گام اول راهکار یا استراتژی جستجو را توضیح دادم. این گام مربوط به تعیین هدف (اهداف) جستجو و انتخاب منابع مورد نیاز (بصورت توامان) میباشد. در تعیین اهداف جستجو، اهداف متفاوتی ممکن است مد نظر محقق باشد، فلذا بمنظور سهولت کار، اهداف به دو دسته کلی پایه (غیر پژوهشی) و پژوهشی گروه بندی گردید. سپس در ادامه مباحث، منابع مختلفی که میتواند بصورت مرتبط با هدف اول، اطلاعات مورد نیاز محققین را تامین نماید، به تفضیل مورد بحث قرار گرفت.

نویسنده :

دکتر عباس کشتکار

استادیار اپیدمیولوژی و آمار زیستی دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع: جستجوی ساختار یافته در منابع علمی- بخش دوم - چه راهکاری برای جستجو مناسب است؟ | وبلاگ - تراپیپر
http://www.terapaper.com