شیخ بهائی

 

سوم اردیبهشت  در تقویم روز بزرگداشت شیخ بهائی نامگذاری شده است. لذا  مروری مختصر داریم به شناخت شخصیت، زندگی و خدمات وی

   

---

 

بهاءالدین محمد بن‏ حسین عاملی معروف به "شیخ بهائی"  :

(۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی، بعلبک تا ۸ شهریور ۱۰۰۰ خورشیدی، اصفهان)

عالم و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تجربهٔ زیادی داشت. در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر بر جای مانده است.

به پاس خدمات این دانشمند بزرگ به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ را به نام او سال "نجوم و شیخ بهائی" نامگذاری کرد. شیخ بهائی(ره) همچنین از افتخارات عالم اسلام است و در ابعاد مختلف علمی، فقهی، حدیثی، ادبی و ... جزو شایسته‌ترین و برجسته‌ترین دانشمندان عالم اسلام و تشیع محسوب می‌شود. وی یکى از پر برکت‏ترین علماى جهان اسلام از نظر تالیف و تنوع در آن بوده‏ است.

کودکی : 

وی در بعلبک لبنان متولد شد. دوران کودکی را در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام "جبع" یا "جباع" زیست، خاندان او از خانواده‌های معروف جبل‌عامل در قرن دهم و یازدهم خورشیدی بوده‌اند. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی بوده است.

محمد ۱۳ ساله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی به خاطر اذیت شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی از یک سو و دعوت شاه طهماسب صفوی برای حضور در ایران، به سوی ایران رهسپار گردید و چون به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد. وقتی او ۱۷ ساله بود (۹۷۰ ق)، پدرش به شیخ‌الاسلامی قزوین به توصیه شیخ علی مشار از سوی شاه طهماسب منصوب شد. ۱۴ سال بعد، در ۹۸۴ قمری، پدر شیخ برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین فوت کرد.

شخصیت علمی :

شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسایی او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ‌الاسلام اصفهان شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان (در ۱۰۰۶ قمری)، از ۵۳ سالگی تا پایان عمرش (۷۵ سالگی) منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، عباس اول برعهده داشته باشد. 

 آرامگاه شیخ بهایی : 

شیخ بهائی  در سن 77 سالگی بر اثر بیماری در اصفهان درگذشت. پیکر شیخ را به وصیت خودش و فرمان شاه عباس به مشهد بردند و در جوار مقبرهٔ حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) جنب موزهٔ آستان قدس به خاک سپردند‌.هم‌اکنون مدفن مرحوم شیخ بهائی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و صحن امام خمینی در رواقی‌ معروف به شیخ بهاء‌الدین می باشد

 خدمات متعدد شیخ بهائی:

بهاءالدین عاملی در علومی که در آن زمان مرسوم بود، بویژه در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات دارای تالیفات بسیار است. تالیفات شیخ بر اساس پژوهش یکی از محققان بالغ بر ۹۵ کتاب و رساله‌است. برخی از نویسندگان نیز آثار او را ۱۲۰ عنوان ذکر کرده‏اند.

 هر چند بهائی در علوم و معارف اسلامی موسس نبوده و نوآوری علمی به‌ندرت در آثارش دیده می‌شود، اما جامعیت او سبب شده است که در ارایه و تدوین مطالب، ذوق و ابتکار و نوعی نبوغ خاص از خود بروز دهد. گذشته از علوم و معارف اسلامی، مهم‌ترین حوزه فعالیت علمی بهائی، ریاضی و سپس معماری و مهندسی است.

مهم‌ترین آثار بهائی در نجوم "تشریح الافلاک" و دو رساله "اسطرلاب" به فارسی و عربی است. بهائی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که معروف‌ترین آن‌ها "تضاریس الارض" یا "رساله فی کرویه الارض" است .

هم‌چنین، تبحر بهائی در علوم غریبه ریشه انتساب بعضی افسانه‌های دیگر است.در این میان استفاده شیخ از کتابی با عنوان "کله‌سر" که شامل علوم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا بوده است، به گزارش خود او مستند است. هم‌چنین، مصاحبت وی با آگاهان از علوم خفیه به گزارش محمدتقی مجلسی متیقن است. در "کشکول" نیز مطالبی در علوم غریبه و طلسمات آمده که حاکی از اطلاع بهائی بر آن‌هاست. هم‌چنین فال‌نامه‌هایی که به نام بهائی به طبع رسیده، فاقد اعتبار، ولی و حاکی از نفوذ شخصیت او در فرهنگ عامه است.

 آثار معماری شیخ بهایی  : 

 این دانشمند بزرگ در زمینه معماری نیز منشاء آثار گران‌قدری شد که عمده‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مسجد امام، حمام شیخ، ساعت شاخص اوقات شرعی، شهر نجف آباد و هم‌چنین طرح تقسیم آب زاینده‌رود.

از مفاخر و کارهای برجسته شیخ بهائی طراحی بقعه امیرالمومنین در نجف اشرف، ساخت دیوار قدیمی این شهر، ساخت منار جنبان اصفهان، طراحی مسجد شاه لطف الله اصفهان، تقسیم بندی آب زاینده رود و سخت گلخن حمام اصفهان که توسط یک شمع گرم می شد از اقدامات مهم معماری و مهندسی ایشان است. نقش چهار گلدسته اطراف گنبد از هنرهای معماری این عالم ربانی بوده است و تقارن آنها به گونه ای طراح شده که علیرغم فاصله طولانی از یکدیگر به صورت دو گلدسته در کنار گنبد به چشم می خورند.

 اختراعات و ابتکارات جالب شیخ بهائی :

1. تقسیم آب زاینده‌رود

نخستین کار جالب او تقسیم صحیح و طریقهٔ مهندسی آب زاینده‌رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود‌. او با محاسبهٔ دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان‌، حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمهٔ زاینده‌رود‌، طرح دقیق نهر‌ها و شیب و عرض جویبار‌ها و سهم استفادهٔ آب هر باغ و محله و منزل‌، به اختلاف چندین سالهٔ مردم این منطقه پایان داد‌.

این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیله‌ای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی‌، این گرفتاری برای همیشه حل شد‌. شیخ بهائی طرز تقسیم‌بندی جریان آب زاینده‌رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نمود که هر سهم معادل ۵ شبانه‌روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب‌سنج‌ها‌، در نقاط زاینده‌رود به‌‌ همان نتیجه رسیده‌اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود‌.

2. ساخت مسجد چهارباغ روی لجنزار

کار مهم دیگر شیخ بهائی بنای مسجد مشهور چهارباغ است که چون در مسیر یکی از کانال‌های آب زاینده‌رود قرار داشت و امکان نداشت که روی آن همه لجن و آب‌، ساختمان عظیم و سنگی ساخته شود و ساختمان‌، با خطر ریزش مواجه می‌شد‌، شیخ بهائی دست به ابتکار جالبی زد‌. شیخ برای انجام این کار پیشنهاد کرد که ابتدا‌، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پخش کنند و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن را با ساروج و شفته پر کرده و پی‌های ساختمان را روی ساروج و شفته‌، قرار دهند‌.

از آن‌جا که هر چه ملات‌، بیشتر پا بخورد‌، چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می‌آید از این لحاظ به دستور شیخ بهائی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل‌ها به کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلاوقفه پا بخورد و با هم مخلوط شود‌.

ابتکار شیخ بهائی این بود که دستور داد هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل درست کنند و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند‌. مردم‌، گروه گروه گل ملات‌ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب‌، تعدادی سکه برای خود پیدا می‌کردند و با این روش گل ملات‌ها کاملاً عمل می‌آمد‌؛ یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی‌سازی با ماشین‌های مکانیکی مخلوط‌کن انجام می‌گیرد‌ (البته امروزه‌، این بنا به مدرسهٔ چهارباغ‌، مشهور است) ‌.

روش ساخت گل مخصوص شیخ بهائی برای بنای ساختمان‌های عظیم روی مرداب‌ها و لجنزارها‌، بعد‌ها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و آن‌ها هم برای ساختن ساختمان‌های خود از این روش جالب استفاده ‌کردند و ساختمان‌های عظیم خود را با این روش ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می‌کنند‌.

3. گرمابهٔ شیخ بهائی :

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدید همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند. 

ماجرای این حمام و گرم نگه داشتن آب آن‌، با یک شمع‌، به رازی حل‌نشدنی در تاریخ تبدیل شده بود که با کنکاش‌های پی در پی بالاخره راز این حمام ۳۰۰ ساله کشف شد‌.

شیخ بهائی با استفاده از طلا که رسانایی بالا و در انتقال گرما نقش مؤثری دارد‌، منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن‌، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت‌. یکی دیگر از کارهای شیخ بهائی ساختن گرمابه‌ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایدهٔ شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است‌.

تأمین مایع سوخت‌، در زمان شیخ بهائی با یک لولهٔ زیرزمینی به عصار خانهٔ جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن‌های کرچک‌، کنجد و روغن‌های سوختی دیگر که در محل مذکور روغن‌کشی می‌شده‌، تأمین می‌گردید‌.

روی شمع مذکور ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با ۳ و یا ۴ سطل گنجایش داشته و مرتباً در شبانه‌روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شستشو فراغت یافته و سربینهٔ حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند‌. دستگاه مذکور را حدوداً اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون آوردند و به خارج از ایران منتقل کردند‌. تقریباً کار این دستگاه شبیه آبگرمکن‌های گازیِ دیواری است که آب را سریع گرم می‌کند‌.

4. ابداع شهر نجف‌آباد

در دورهٔ صفوی شهر نجف‌آباد با طرح شیخ بهائی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید احداث شده است‌. در مورد انگیزهٔ ایجاد شهر نجف‌آباد نظرات مختلفی وجود دارد و مشهور‌ترین این نظرات این است که‌، نذورات و عایدات موقوفات منطقهٔ اصفهان‌، با کاروانی از اصفهان به سوی نجف اشرف می‌رفت که پس از پیمودن ۲۵ کیلومتر از حرکت باز ایستاد و دیگر پیش نرفت‌. شیخ بهائی چاره را در این دید که با اذن شاه‌عباس‌، محمولات شتران را هزینهٔ بنای شهری کنند به نام نجف‌آباد‌.

راجر سیوری در کتاب خود می‌نویسد: شاه‌عباس و طراح اصلی او شیخ بهائی با ایجاد شبکه‌های کامل آبیاری و ارتباطی و بنیان نهادن شهر بازرگانی و پررونق نجف‌آباد در ۲۵ کیلومتری غرب اصفهان برای تهیهٔ آذوقهٔ شهر (اصفهان) زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید فراهم آورد‌.

سابقهٔ تهیهٔ مایحتاج خوراکی اصفهانی‌ها مانند: گوشت‌، میوه و لبنیات از نجف‌آباد که اکنون نیز کم و بیش دیده می‌شود‌، این نظر را تأیید می‌کند‌. نجف‌آباد نقشهٔ معماری و شهرسازی پیشرفته‌ای دارد که گفته می‌شود نقشهٔ اصلی آن از سوی شیخ بهائی ترسیم شده است و در موزهٔ شهر لیسبون پایتخت پرتغال نگهداری می‌شود‌.

5-  طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.

6- معماری مسجد امام اصفهان

دیگر از کارهای شیخ بهائی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.

7- ساعت آفتابی 

شا

ماجرای ابداع نان سنگک توسط شیخ بهائی

در سرزمین کهن ایران، بر اثر تجربه‌ها و اعمال سلیقه‌ها در طول سالیان دراز تاریخ، غذا‌ها و پختنی‌های گوناگون رسم شده و بوجود آمده که در نزد بسیاری از کشورهای دیگر و حتی مردم سرزمین ما، این غذا‌ها به عنوان غذاهای ملی و سنتی معروف شده‌اند.

نان سنگک از نظر مزه، طعم، هضم و بهداشت و سلا‌مت یکی از بهترین نان‌های ایرانی است که مورد توجه خانواده مخصوصا در ماه مبارک رمضان قرار دارد. ویژگی این نان پخت آن روی سنگ ریزه‌های داغ است که به کیفیت آن می‌افزاید. در تقویم سالنمای کمیته ‌نانوایان تهران (در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده) درباره‌ تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است:

"شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد و حل این مشکل را از" شیخ بهائی "که از اجلّه‌ علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهائی نیز با تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود."

در تاریخ آمده که مخترع نان سنگک و شکل تنور آن شیخ بهائی از علما و دانشمندان قرن دهم هجری بوده است. این اختراع به قدری با دقت و هوشیاری طراحی و عملی شده که پس از گذشت چند صد سال هنوز به‌‌ همان صورت اولیه پخته می‌شود و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، محبوب‌ترین نان ایرانی است.

شیخ بهائی شعر هم می‌گفت‌. از مثنویات معروف او می‌توان‌، "نان و پنیر" ‌، "نان و حلوا" ‌، "شیر و شکر" را نام برد‌ که شعری کوتاه از اشعار او را در پایان این ایمیل مرور می کنیم: