نزول قرآن آیا دفعی بوده و یا تدریجی ؟

نزول در لغت به معنای انتقال از جای بلند به جایی پست تر می گویند و در اصطلاح علوم قرآنی به فرود آمدن آیات قرآنی از جانب خداوند متعال بر قلب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اطلاق می شود. نزول قرآن به دو صورت می باشد:
الف – نزول تدریجی
ب – نزول دفعی

الف – نزول تدریجی: به نزولی گفته می شود که به خاطر رویدادهای مختلف به صورت تدریجی و پراکنده بر قلب نبی مکرم صلی الله علیه و آله نازل می شدند.
نزول تدریجی قرآن، همزمان با بعثت حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله آغاز گشت و به مدت 20 یا 23 سال ادامه پیدا نمود.
سال بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله بی شک در سال چهلم بعد از عام الفیل یعنی 6203 سال پس از هبوط آدم در سال 608 میلادی مطابق با 13 قبل از هجرت آن حضرت از مکّه به مدینه می باشد(2) ولی در روز و ماه بعثت، اقوال مختلف است مِن جمله:
17 رمضان
18 رمضان
24 رمضان
12 ربیع الاول
و 27 رجب که این روز مورد قبول شیعیان می باشد و روایات ائمه علیهم السلام هم مؤید همین روز می باشد و در همین روز بود که اوّلین آیات قرآن نازل گشت.
« اولین و آخرین آیات و سوره ها »
آیات اول تا پنجم از سورة مبارکه علق، اولین آیاتی بود که در کوه حرا (که امروزه به جبل النور معروف است) توسط جبرئیل از سوی خداوند متعال بر قلب حضرت محمد صلی الله علیه و آله وحی شد.
(اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ - خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ - اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ - الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ - عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ)
آخرین آیة نازل شده، مورد اختلاف است که برخی آن را آیه ی 3 سورة مائده که در حجه الوداع خم نازل شده، می دانند:
(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ‌وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی‌وَرَضِیتُ لَکُمُ‌الإِسْلاَمَ دِینًا)
و بعضی هم آیة 218 سورة بقره را به عنوان آخرین آیة نازل شده می دانند:
(وَاتَّقُواْ یَوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ)
البته به نظر می رسد آیة 3 سورة مائده آخرین آیه نازل شده باشد. زیرا بر کمال دین دلالت دارد و تا دستورات و آیات الهی کاملاً نازل نشده باشد، اکمال دین هم نباشد. ولی ممکن است منظور از اکمال دین، پایان یافتن دستورات فقهی باشد.
اما اولین و آخرین سوره هایی که به طور کامل نازل شدند:
اولین سورة کامل را بعضی مدثر و بعضی دیگر سورة (ن و القلم) می دانند.
آخرین سوره هم سورة نصر می باشد.
نزول دفعی: یعنی نزول کامل قرآن به صورت یکباره و همزمان
نزول دفعی قرآن در شب قدر می باشد و برخی نظر به این دارند که نزول قرآن به صورت دفعی و یکباره نبوده بلکه در هر شب قدر در هر 20 سال یا 23 سال بعد از بعثت نازل میشد و سپس نبی مکرم صلی الله علیه و آله در رویدادها و مناسبت هایی که در آن سال پیش می آمده، آیات تازه را بر مردم می خواندند و همینطور تا سال آخر نزول ادامه می یافت و نظرات مختلفی در این باب فراهم است که البته قول به نزول در شب قدر به صورت کامل فقط در یک شب و یکسال (که سال بعثت می باشد) از اقوال و نظریات دیگر بهتر و تأیید شده از سوی امامان علیهم السلام می باشد گرچه قول به نزول در طی سالهای نبوّت هم با روایات مخالفت ندارد و هم جمع نزول تدریجی و دفعی می باشد.
«آیاتی که بر نزول تدریجی دلالت دارند»
(وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً)
و قرآن را جدا جدا نازل ساختیم تا با درنگ آنرا بر مردم بخوانی و آنرا بتدریج نازل ساختیم. (سوره اسراء / آیه 106)
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلًا)
(کافران گفتند: چرا قرآن یکجا بر او فرود نمی آید؟ این چنین می کنیم تا بدین وسیله تو را استوار سازیم و آنرا به صورت ترتیل (تدریجی) بر تو می فرستیم. (فرقان / آیه32)
علاوه بر این دو آیة شریف و آیات دیگر، صفاتی از قرآن که در بخش اول به آن اشاره شد، مانند: مُنَزِّل، مفصِّل و تفصیل نیز بر نزول تدریجی دلالت دارند.
«آیاتی که بر نزول دفعی دلالت دارند»
(شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ)
ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شد. (سورة بقره / آیة 185)
(إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ)
به درستی که ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم.( سورة دخان / آیة 3)
(إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ)
ما آن [= قرآن‏] را در شب قدر نازل کردیم! ( سورة قدر / آیة اول)
«علل نزول قرآن به صورت تدریجی»
نزول قرآن به صورت تدریجی که از روایات و تفاسیر مستفاد میشود به علل زیر می تواند باشد.
الف – هماهنگی با سنّت الهی که هدایت و تدبیر امور به صورت تدریجی است.
ب – تأثیر پذیری و همراه شدن عمل مردم با دستورات قرآن که به اقتضای نیازها، نازل می شد.
ج – نمایاندن مقام پیامبر صلی الله علیه و آله در اینکه مورد تکلم دائم و خطاب مستمر با مبدأ وحی می باشد.
د – استوار سازی و تقویت قلبی پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل حوادث مختلف.
هـ - فراگیری راحت تر آیات
و – آشکار سازی هر چه بیشتر اعجاز این کلام الهی که در طول این سالهای مختلف، دارای هماهنگی یکسان بوده است.
ز – تأثیر هر چه بیشتر آیات به خاطر بروز حوادث مقارن با معانی آیات نازل شده
«سخنی از علّامه طباطبایی قدس سره»
ایشان می فرمایند: نزول تدریجی و نجومی آیات قرآن، به صورت سوره سوره و آیه آیه، به حساب بلوغ و رسیدن استعداد آرمان به حدّی است که توان دریافت معارف اصلی اعتقادی و احکام فرعی عملی را داشته باشد و مصالح هم همین را ایجاب می کند تا علم با عمل، مقارن گردد و به وسیلة دریافت نوبتی و یکی پس از دیگری احکام الهی، طبیعت مردم از پذیرش آئین و آیات، روی برنتابد(3).
«قرآن از مبدأ تا مقصد»
قرآن از جانب خداوند متعال که پیک آن جبرائیل علیه السلام بود و سخنان خداوند را بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می‌نمود و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را بر مردم می‌خواندند و کاتبان خاصّ حضرت، آنرا برای آیندگان مکتوب می نمودند.  

پی نوشت ها :
 

1- نهج البلاغه:احادیث امام علی علیه اسلام /گر اورنده سید شریف رضی(ره) / ترجمه محمد دشتی
2-- منتهی الآمال / شیخ عباس قمی /ج اول/ چاپ هجرت / چاپ نهم/ 1387 / صص30 الی 43
3-- المیزان/علامه طباطبایی/ج3/ص236/چاپ اسلامیه / چاپ سوم
4- تفسیر برهان/شیخ مهدى آصفى/ج1/ص17/ چاپ بعثت / چاپ دوم
5- سید ابوالقاسم خویی / ترجمه البیان / مترجم سیدجعفر حسینی /ص191/ سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد / چاپ سوم / 1379
6- مزمل/4
7 – کلینی / اصول کافی / ج4 /ص420/انتشارات اسوه/چاپ نهم/ 1382
8 –کلینی / اصول کافی /ج4 /ص449
9- عقاب الاعمال/شیخ صدوق / ص51/ انتشارات شریف رضی قم / چاپ هفتم
10-کلینی / اصول کافی / ج4 / ص410
11- دکتر حمید نجدی / ترجمه کتاب من الإعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم /مترجم محمود عاشوری /انتشارات محمدی / چاپ دوم/1359
12- دکتر حمید نجدی / ترجمه کتاب من الإعجاز البلاغی و العددی للقرآن الکریم / مترجم محمود عاشوری
 

نویسنده : رسول داستانپورحسین آبادی